"Dzieło Ogród rozkoszy ziemskich jawi się jako niezwykłej struktury zjawisko oraz przedmiot dociekań na różnym poziomie złożoności. W sensie rudymentarnym tryptyk jest konstrukcją przestrzennie umiejscowionych symboli i znaków na zasadzie wielowarstwowego odczytania. Postępują one w szyku uporządkowanych sekwencji mających za zadanie dynamizować się w postaci semantycznych form, których geneza sytuuje się w synestezji i ambiwalentnych, wymierzonych w wielorakie odczytania płaszczyzn."
"Wieloaspektowe i wielokierunkowe linie napięć zbudowane na diagonalach oraz pionowych i poziomych liniach podziału mają za zadanie tworzenie zaktualizowanej narracji. Przykładem takiej kompozycji jest istniejący podział Raju na strefę Ewy i strefę Adama (prawa i lewa strona panelu). Środkowej postaci Chrystusa odpowiada Fontanna Życia i znajdująca się w niej mała sowa, być może jest to night-owl, opisywana w Bestiariuszu, wówczas wymowa różowo odzianej postaci Chrystusa miałaby powyżej odwzorowanie w formie różowej fontanny ze wskazującą na Zbawiciela znakiem sowy. Według mnie znamienne są również reprezentacje dwóch białych stworzeń: słonia i żyrafy. Oba widnieją na liniach prostych wybiegających ku górze od postaci Adama i Ewy, gdzie mężczyźnie odpowiada słoń, a kobiecie żyrafa. Ich sylwetki, zarys kształtów, pochodzą z rysownika Cyriaka z Ancony, powstałego po podróży do Egiptu. Można zauważyć, iż mimo umiejscowienia stóp żyrafy poniżej słonia, ich głowy znajdują się na tym samym poziomie, występuje izokefalia, co oznacza równość stworzeń w hierarchii bytów. Konstrukcja myśli wokół tak przedstawionych istnień kreuje reprezentację tworów, białych, co w sensie metaforycznym oznacza czystość i stan najwyższy, jako dwie dusze: męską i kobiecą."
"W
najwyżej położonej strefie obrazu szybują stada ptaków, inne grupy zbierają się
na ziemi w mniej lub bardziej zorganizowane grupy. Przefruwające wśród skał
ptaki o pokroju jerzyka w locie, kształtujące swe stado w linię serpentynowatą,
równie dobrze mogłyby być jaskółkami. Bardzo głośne, w dużej mierze niosą z
sobą symbolikę radości i przebudzenia. Biblia podaje przykłady ich właściwych
zachowań, znajomości czasu i miary. Cechą jerzyków jest to, że prawie nigdy nie
siadają, ani na gałązkach, ani na ziemi. Skała, którą przeplatają ptaki,
prawdopodobnie z charakterystycznym dla nich świergotem, posiada kształt
zbliżony do kształtu klucza G, którego popularność w XV wieku bardzo wzrosła.
Od XII wieku towarzyszy on dźwiękom polifonii. Dźwięk G oznacza dysharmonię i
słabość.[1]
Użycie klucza sugeruje początek, być może odczytania, a może sięga nieznanych
nam synestetycznych wyżyn. Muzyka i jej
symbolika u Boscha dzieli się na boską i szatańską, śpiewać mogą chóry aniołów
bądź szatanów. Jacques Chailley twierdzi, że nie da się w twórczości malarza
oderwać muzyki od alchemii."
[1] THE
NEW GROVE DICTIONARY OF MUSIC AND MUSICIANS 1980, s. 473.
"Malarstwo
jest w głównej mierze widzeniem, przybieraniem perspektywy. Witelo,
średniowieczny filozof i badacz przyrody pisał w swym dziele Optyka, o tym, że piękno można ująć
„dzięki połączeniu wielu postrzeżeń wzrokowych, jeśli pozostają do siebie w
proporcji, jaka jest właściwa dla formy widzialnej”.
Pogłębione przez kontemplację i intuicję, wyczuwanie wewnętrznego usposobienia
określane przez mistyków „bezpośrednim oglądem istoty rzeczy”, rozświetlanie
ducha,
nadało Hieronimusowi Boschowi pozycję, z której, jako adept sztuki malarskiej,
mógł być homilistą swego kręgu kulturowego."
"Chantell
opisuje menażerię boschowską jako „bestiarium Erosa”. Odnalazł piętnaście
atrybutów jednego z grzechów głównych, żądzy, używanych w latach 1450-1600.
Różne związane z luxurią przedstawienia
tworzą „pożądliwą zoologię”. Na przykład wszystkie przeżuwające są nieczyste;
ptaki drapieżne, takie jak sowy, sępy, czaple, orły są jak „latające gady”.
Konie są symbolem żądzy, bardzo dużo uwagi poświęca jednorożcowi. Zarówno
królik, zając, jak i lis są symbolami żądzy. Podobnie jak jaszczurka i ryba.
Oprócz tego wymienia jeszcze byka, gryfa i kozę. W opozycji stawia słonia i
wielbłąda, jako stworzenia czyste i wstrzemięźliwe.[1]
Sfera krążących wokół sadzawki w pochodzie jeźdźców, niesie z sobą dostrzegane
przez wielu badaczy znaczenie zalotów. Wskazują na to między innymi
rozmieszczone na wierzchowcach pary ptaków: dwóch par bocianów: na świni i na
wielbłądzie oraz warzęch na koźle."
